مقدمه
پيشرفتهاي حوزه دانش و فناوري در مراقبت‌هاي بهداشتي، چالش‌هاي عمده‌اي را پيش روي پرستاران قرار داده است. تمامي پرستاران، صرفنظر از تخصص خود، در فعالیت‌های کاری خود با چالش‌هاي اخلاقي مواجه شده، براي تصميم‌گيري در نقش‌هاي سنتي و جديد خود نيازمند دانش فردي و مشاوره گروهي هستند. همگان بر اين توافق هستند كه برخورداری از حساسيت‌هاي اخلاقي يكي از ملزومات عملكرد پرستاران است. مسؤليت‌هاي اخلاقي پرستاران در عملكرد و مراقبت مستلزم اين است كه ايشان از باورهاي خود مطلع بوده، همچنين مباني و اصول تحليل اخلاقي و تصميم گيري به صورت منسجم؛ تدوين شده و در دسترس باشند. آيين‌ها (يا کدها)ی اخلاقي راهنماهاي نظام‌مندي براي شكل دهي رفتار اخلاقي است. . از سوي ديگر، چالش‌هايي كه هر پرستار با آن روبه‌رو است از فرهنگي به فرهنگ ديگر متفاوت خواهد بود.آيين اخلاق در پرستاري به‌طور مستقيم بر عملكرد پرستار در مراقبت از بيمار تمركز دارد . واقعيت اين است كه در انجام هريک از وظائف پرستاری، ممکن است مقولات بحث برانگيز اخلاقی ايجاد شود.
در جامعه ما با فرهنگ والاي ايرانيـاسلامي، پرستاري بيمار عبادت محسوب مي شود. آيات و احايث متعددي بر ارزش والاي مراقبت از بيماران تاکيد دارند که تجلي آن در حرفه‌ي پرستاري است. نامگذاري روز ولادت حضرت زينب(س) به عنوان روز پرستار افتخاري بزرگ براي اين قشر ارزشمند است كه بر جايگاه والاي آنان صحّه مي‌گذارد. هرچند اصول کلي و ارزشهاي انساني حاکم بر حرفه پرستاري مورد تأييد اسلام است اما با توجه به ظرايف خاص اخلاقي و معنوي که در اخلاق اسلامي مشهود است، موارد ذيل به عنوان مباني ارزشي اسلامي-ايراني در حرفه پرستاري، قابل استناد است:
- بنا به آيات کريمه قرآن مرض و شفاء در دست پروردگار متعال است و لذا پرستار در تمام شرايط وظايف محوله را با توکل و استعانت از ذات باريتعالي به انجام مي‌رساند.
- همه انسانها از شأن و کرامت والاي انساني برخوردارند و لازم است در هر حالتي مورد احترام قرار گيرند ولي بيمار و يا فرد سالمي که نيازي در رابطه با سلامت خود دارد، شايسته توجه و احترام ويژه اي است. لذا تمامي بيماران، بدون درنظر گرفتن وضعيت اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي، توسط پرستار مورد احترام و حمايت روحي_رواني قرار مي‌گيرند.
- حفظ حيات هر انسان در هر جايگاه و موقعيتي که باشد وظيفه هر مسلماني است ولي پرستار بواسطه تقبل مسئوليتي ويژه، در قبال نفس وجان بيمار مسئول خواهد بود. لازم است آيه شريفه (سوره مائده/32) همواره مدنظر باشد که نجات جان يک انسان را برابر با احياء تمام انسانها دانسته است.
- تقويت روحي و معنوي بيمار از منظر اسلام در بهبود او تأثير گذار است. لذا وظيفه اخلاقي پرستار است که بيمار را دلداري داده و زمينه را براي پذيرش همراه با طيب نفس بيماري فراهم کند.
در زمان معاصر و در دوره هشت ساله جنگ تحميلي، كشور ما شاهد ايثار و فداكاري عظيم پرستاران در دفاع از كيان ميهن اسلامي بوده است كه الگوها و اسطوره هاي اين دوران می‌توانند الهام بخش ارزش‌های والای اخلاق پرستاری باشند.
تدوين راهنماي کشوری اخلاق در پژوهش (کدهاي 26گانه) در سال 1378 و راهنماهاي اختصاصي اخلاق در پژوهش (1384) و منشور جامع حقوق بيمار (1388) نمونه‌هايي از اسناد اخلاقي مبتني بر فرهنگ ايرانی و اسلامي هستند. اين آيين در راستای تکميل مجموعه‌ی آيين‌ها و راهنماهای اخلاقی مرتبط با حوزه‌ی سلامت در جمهوری اسلامی ايران تدوين شده است. مخاطبان اين آيين عبارت از تمامی شاغلين حرفه‌ی پرستاری در حوزه‌های خدمات آموزشی، پژوهشی، مديریتی، بهداشتی و بالينی، در تمامی رده‌ها، می‌باشد. اين آيين در فواصل زمانی مقتضی، مورد تجديدنظر و به‌روز رسانی قرار خواهد گرفت. همچنين بايد در برنامه‌های آموزشی و بازآموزی پرستاران – در تمامی رده‌های تحصيلی و آموزشی – گنجانده شود.
ارزش ها
پرستاران مسووليت دارند در حيطه شغلي خود بر مبناي ارزش هاي حرفه اي تصميم گيري و فعاليت كنند. ارزش ها مفاهيمي هستند که ذاتأ ارزشمندند و توسط فرد يا جامعه مبنا و ملاک درستي و نادرستي اعمال قرار مي گيرند. در حرفه پرستاري نيز، با توجه به جايگاه والاي آن، ارزش هاي حرفه اي توسط انجمن ها و سازمان هاي حرفه‌ای معين شده اند. در كشور ما تعاليم دين مبين اسلام، و نيز قانون اساسي در بسياري از موارد، حدود و مرزهاي عمل را معين مي‌نمايند. ارزش‌های اخلاقی در عين انطباق با مباني ديني، فراملّي و جهان شمول هستند. مهم‌ترين ارزش هايي که در حرفه پرستاري بايد مورد لحاظ قرار گيرد عبارتند از:
احترام به مددجو/ بيمار و حفظ شأن و کرامت انساني
نوعدوستي و همدلي
پايبندي به تعهدات حرفه اي
پاسخگويي ، مسووليت پذيري و وجدان کاري
عدالت در خدمت رساني
تعهد به صداقت و وفاداري
حفظ حريم خصوصي بيماران و تعهد به رازداري و امانتداري
ارتقاء صلاحيت علمي و عملي به طور مداوم
ارتقا آگاهي از مقررات حرفه اي و دستورالعمل هاي اخلاقي و رعايت آن ها
احترام متقابل با ساير ارائه‌دهندگان مراقبت سلامت و برقراري ارتباط مناسب با آنان
احترام به استقلال فردي مددجو/بيمار
شفقت و مهرباني
راهنماهای اخلاقی
1- پرستار و جامعه
پرستار بايد:
1. در جهت ارتقاي سلامت جامعه، پيشگيري از بيماري ها، اعاده سلامت و کاهش درد و رنج، کوشش کند و آن را رسالت اصلي خود بداند.
2. مراقبت پرستاري را صرفنظر از نژاد، مليت، مذهب، فرهنگ، جنس، سن، وضعيت اقتصادي-اجتماعي، مسائل سياسي، بيماري جسمي يا روحي-رواني يا هر عامل ديگري ارائه دهد و در جهت حذف بي عدالتي و نابرابري در جامعه بکوشد.
3. مراقبت هاي پرستاري را با رعايت احترام به حقوق انساني و تا حد امكان با در نظر گرفتن ارزش ها، آداب و رسوم اجتماعي، فرهنگي و اعتقادات ديني مددجو/بيمار ارايه دهد.
4. به جامعه در زمينه هاي ارتقاي سلامتي و پيشگيري از بيماري ها آموزش دهد و اين را از مهم ترين مسووليت هاي خود بداند. مراقبت پرستاري و آموزش استاندارد بايد متناسب با فرهنگ، باورها، ارزش‌ها و نيازهاي افراد ارايه شود.
5. به چالش ها و مسايل اخلاقي در محيط جامعه و محيط کار که قداست حرفه پرستاري را مخدوش مي كند توجه و حساسيت داشته، در مواقع لازم راه حل و پاسخ مناسب را پيشنهاد دهد.
6. ضمن همکاري و هماهنگي با ساير افراد، گروه ها و نهادهاي اجتماعي جهت برطرف کردن نيازهاي اجتماعي و رفع مسايل اخلاقي مطرح در حيطه مراقبت هاي سلامت تلاش كند.
7. به گروه ها و افراد آسيب پذير از قبيل کودکان، سالمندان، افراد دچار ناتواني و معلوليت هاي جسمي، بيماران رواني و مانند آن ها توجه ويژه کند.
8. ضمن توجه به سلامت در سطح محلي، در راستاي حصول اهداف سلامت در سطح ملی و جهانی نيز تلاش و همکاري كند.
9. در بحران ها و حوادث طبيعي همچون جنگ، زلزله، سيل، همه گيري بيماري ها و مانند آن ها مسووليت ها و وظايف خود را با درنظر گرفتن احتياطات لازم انجام دهد.
2- پرستار و تعهد حرفه‌اي
پرستار بايد:
هنگام اجرای مداخلات پرستاري و تصميم گيري هاي باليني، مسووليت هاي اخلاقي را همانند مسووليت هاي حقوقي و حرفه اي در نظر بگيرد.
در حد وظايف و اختيارات خود، در جهت فراهم آوردن محيطي امن و سالم براي مددجو/بيمار کوشا باشد.
با حضور به موقع، انجام وظايف حرفه اي به نحو احسن، و ثبت دقيق و کامل مراقبت هاي انجام شده، امنيت مددجو/بيمار را تأمين کند.
براساس استانداردهاي حرفه اي حاصل از نتايج تحقيقات معتبر و شواهد موجود، بهترين مراقبت را به مددجو/بيمار ارايه دهد.
تمامي مداخلات پرستاري را با حفظ عزت و احترام مددجو/ بيمار و خانواده‌ی او انجام دهد.
حداکثر کوشش خود را برای حفظ اسرار بيمار، رعايت حريم خصوصي او، احترام به استقلال فردي و کسب رضايت آگاهانه، به عمل آورد.
با شناسايي و گزارش خطاهاي حرفه اي همکاران تيم درماني از بروز صدمات احتمالي به مددجو/ بيمار پيش گيري کند.
در صورت خطا در مداخلات پرستاري، صادقانه به مددجو/ بيمار توضيح داده، در هر شرايطي راستگويي و انصاف را سر لوحه کارخود قرار دهد.
توانايي هاي جسمي، روانی، اجتماعی و معنوی خود را حفظ كند و ارتقا دهد.
در جهت حفظ صلاحيت حرفه اي، دانش و مهارت‌هاي خود را به روز نگه دارد.
توانمندي و دانش كافي براي مراقبت مؤثر و ايمن، بدون نظارت مستقيم را داشته، در برابر اقدامات خود پاسخگو باشد.
به گونه اي عمل كند كه اعتبار و حيثيت حرفه اش زير سؤال نرود.
توجه داشته باشد كه از نام و موقعيت وي جهت تبليغ تجاري محصولات استفاده نشود.
از پذيرش هرگونه هديه يا امتيازي از مددجو/بيمار يا بستگان وي، كه ممكن است موجب معذوراتي در حال يا آينده شود پرهيز كند.
3- پرستار و ارائه خدمات باليني
پرستار بايد:
خود را با ذكر نام، عنوان و نقش حرفه‌اي به مددجو/ بيمار معرفي كند.
ارايه مداخلات پرستاري را با احترام کامل به مددجو/بيمار و حفظ شان وي انجام دهد.
خواسته‌هاي مددجو/بيمار را صرفنظر از سن، جنس، نژاد، موقعيت، وضعيت اقتصادي، سبك زندگي، فرهنگ، مذهب، باورهاي سياسي و توانايي جسمي او، مورد توجه و ملاحظه قرار دهد.
مراقبت‌ها را مبتنی بر دانش روز و قضاوت صحيح پرستاری انجام دهد.
ارتباطي همراه با ملاطفت در رفتار و کلام داشته باشد، به نحوي که با جلب اعتماد مددجو/ بيمار بتواند نيازها و نگراني هاي بيمار را دريابد.
قبل از انجام هرگونه مداخلات پرستاري، رضايت آگاهانه‌ی بيمار يا سرپرست قانوني وي را جلب كند. در همين راستا اطلاعات كافي در مورد اقدامات پرستاري را در اختيار بيمار قرار دهد تا بيمار امكان قبول يا رد آگاهانه خدمات مراقبتي را داشته باشد.
هنگام ارايه يك محصول جديد يا بكارگيري آن در بالين، آگاهي كامل از خطرات احتمالي آن وسيله داشته باشد و همچنين اطلاعات لازم در مورد فوايد و مضرات استفاده از آن محصول را در اختيار مددجو/بيمار بگذارد تا امکان انتخاب آگاهانه براي وی فراهم شود.
آگاه باشد هيچ كس حق ندارد به جاي يك فرد بالغ صلاحيت دار، رضايت دهد و در مورد كودكان، حق رضايت جزء مسووليت‌هاي قيم قانوني است.
جهت توانمند سازي مددجو/بيمار با توجه به طرح مراقبتي و برنامه ترخيص، به مددجو/بيمار و خانواده وي آموزش دهد.
به طور استثناء، در مواقع اورژانس كه اقدام درماني در اسرع وقت براي حفظ زندگي مددجو/بيمار ضروري است، بدون رضايت بيمار اقدامات لازم را شروع كند.
در شرايطی که مددجو/بيمار قادر به اعلام رضايت نبوده، اطلاع از خواسته وي نيز امكان پذير نباشد، بر اساس استانداردهاي موجود و با درنظر گرفتن مصلحت مددجو/بيمار ، مناسب‌ترين اقدام را براي او انجام دهد.
براي بي خطر بودن مداخلات پرستاري احتياطات لازم را بکار بندد و در موارد لازم اين موضوع را با ساير اعضاي تيم سلامت به مشورت گذارد.
كليه اطلاعاتي كه در حين فرايند مراقبتي به دست آورده يا در اختيار او قرار مي‌گيرد، را سرّ حرفه‌اي تلقي کند و مگر در موارد مجاز، بدون رضايت مددجو/بيمار در اختيار ديگران قرار ندهد.
اطلاعات درماني مددجو/بيمار را تنها براي اهداف مرتبط با سلامت (درمان، پژوهش) و در جهت منافع بيمار مورد استفاده قرار دهد. همچنين مددجو/بيمار را مطلع کند كه ممكن است بخشي از اطلاعات پرونده با ساير اعضاء تيم درمان جهت مشاوره درماني در ميان گذاشته شود.
در مواردي که از اطلاعات مددجو/بيمار در زمينه هاي تحقيقاتي و آموزشي استفاده مي شود بايد با کسب رضايت وي بوده و انتشار اطلاعات بدون درج نام يا هر نشاني منجر به شناسايي، صورت گيرد.
هنگام انجام هر مداخله پرستاري، به حريم خصوصي مددجو/بيمار احترام بگذارد.
در موارد عدم امکان خدمت رساني ايده آل تا زمان برقراري برنامه جديد درماني ارايه مراقبت را در بهترين سطح از توانايي ادامه دهد.
در شرايط اورژانس خارج از محيط كار نيز به ارايه مراقبت از بيمار يا مصدوم بپردازد.
در صورت نارضايتي مددجو/بيمار يا بروز مشکل، حق وی براي تغيير پرستار مسوول يا ساير مراقبان و درمانگران را محترم شمرده ، در حد امکان در جلب رضايت مددجو/بيمار تلاش كند.
در صورت اطلاع از موارد عدم رعايت استانداردهای مراقبتي، به مقام مسوولي كه اختيار كافي براي اصلاح شرايط داشته باشد اطلاع دهد.
هرگونه اعتراض و مشكل بيمار را به مسوول بخش گزارش دهد.
از انجام اقداماتي که مستلزم زيرپا گذاردن اصول اخلاقي، قانوني و شرعي باشد حتي در صورت درخواست بيمار پرهيز كند.
در بيماراني که روزهاي پاياني حيات را سپري مي کنند، براي پذيرش واقعيت و برنامه ريزي مناسب براي برآوردن خواسته هاي بيمار، از جمله انجام اعمال مذهبي يا ثبت وصيت، کمک و همکاری کند.
4- پرستار و همكاران تيم درماني
پرستار بايد:
1. با اعضاي تيم سلامت، مددجو/بيمار و خانواده وي، در راستاي ارائه مؤثرتر و بهتر مداخلات پرستاري، همكاري و مشارکت کند.
2. مددجو/بيمار يا تصميم گيرنده جايگزين را در اتخاذ تصميمات در مورد مداخلات پرستاري مشارکت دهد.
3. دانش و تجربه حرفه اي خود را با ساير همكاران در ميان گذارد.
4. با تيم درمان ارتباط متقابل مبتني بر اعتماد برقرار کند.
5. با ساير پرستاران، اساتيد و دانشجويان برخورد و رفتاري توأم با احترام داشته باشد.
6. در صورت بروز هرگونه تعارض منافع در هنگام مراقبت از مددجو/بيمار ، با اولويت حفظ حقوق مددجو/ بيمار، آن را با همکاران ارشد و مسوولين خود مطرح و چاره جويي کند.
7. با سطوح مختلف حرفه‌ای، از جمله سرپرستار، سرپرستار ناظر، مدير پرستاري و روساي بخش، ارتباط حرفه اي توام با احترام متقابل برقرار کند.
8. در صورت مواجهه با هر نوع چالش اخلاقي براي تصميم گيري با كميته اخلاق بيمارستان مشورت كند. .
مدير پرستاری بايد:
9. در تمامي ابعاد حرفه اي براي ساير پرستاران به عنوان الگو عمل کند.
حداكثر تلاش خود را در جهت كسب اطمينان از انتقال اطلاعات لازم قانوني و اخلاقي به همكاران پرستار انجام دهد.
شرايط لازم براي شركت پرستاران در دوره هاي آموزش مداوم را فراهم كند.
به منظور حل معضلات اخلاقي حين مداخلات پرستاري در صورت نياز از مشورت افراد متخصص در زمينه اخلاق حرفه اي استفاده كند.
بر اساس سلسله مراتب در راستاي منافع مددجو/بيمار همپاي ديگر همكاران تلاش كند
با هدف ارتقاي كيفيت خدمات، حداكثر تلاش خود را در جهت حفظ فضاي مناسب كاري و افزايش انگيزه حرفه‌اي پرستاران به انجام رساند.
در فرايند ارزشيابي و ارتقاي حرفه اي پرستاران، ضمن رعايت استانداردهاي حرفه اي و اصول اخلاق پرستاري، در مجموعه خود منصفانه عمل كند.
5- پرستار، آموزش و پژوهش
مدرس پرستاری بايد بيشترين تلاش خود را در جهت آگاه بودن از دانش روز و ارتقاء دانش و عملکرد اخلاقی خود به عمل آورد.
رابطه استاد و دانشجو در محيط هاي علمي، آموزشي و تحقيقاتي،بايد مبتني بر شان و اخلاق حرفه اي توام با احترام باشد.
مدرس پرستاري بايد در راستاي ارتقاء دانش و مهارت دانشجويان و ارتقاء عملکرد اخلاقي و حرفه اي آنان تلاش کند.
در موارد استفاده از بيمار در آموزش دانشجويان، حقوق بيمار و ملاحظات اخلاقي مرتبط، بايدبه طور دقيق وكامل رعايت شود.
در صورت عدم همکاري مددجو/بيمار يا خانواده وي در آموزش دانشجو، نبايد روند ارايه خدمات به او تحت تاثير قرار گيرد.
در راستاي ارتقاء خدمات سلامت، کيفيت دوره هاي آموزشي پرستاران،راهنماها و استانداردهاي موجود، بايد به طور مستمر مورد بررسي وبازنگري قرار گيرد.
در صورت فعاليت در حوزه پژوهش، پرستار بايد ضمن گذراندن دوره هاي آموزشي لازم، از اصول و قواعد پژوهش مطلع و با راهنماهاي اخلاق در پژوهش عمومي و اختصاصي كشوري آشنا و به آن‌ها ملتزم باشد.
پرستار نبايد از جايگاه حرفه اي خود براي متقاعد کردن مددجو/ بيمار براي شرکت در تحقيق استفاده کند.
عدم پذيرش مشارکت در تحقيق از سوي بيمار يا خانواده او نبايد روند ارايه مداخلات پرستاري را تحت تاثير قرار دهد.
پرستار بالينی بايد براي ارتقاي مهارت‌ها و ظرفيت‌هاي باليني دانشجويان پرستاري و مامايي تلاش كند.
گروه پرستاری دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان
بهمن 1394